Hieronder vindt u voorbeelden van lezingen met als thema ‘Kunst en spiritualiteit’.
- Moderne kunstenaars en de kerk
Henri Matisse (1869-1954) ontwierp aan het einde van een onkerkelijk leven een schitterende, beroemde kapel die hij zijn ‘meesterwerk’ noemde. Het was slechts een van een reeks moderne kerken waar moderne kunstenaars bijgehaald werden door de Dominicaner monnik Marie-Alain Couturier. Na 1945 realiseerde hij een kerk en een klooster van Le Corbusier, twee kerken waar moderne kunstenaars als Matisse, Léger, Chagall en Lipchitz aan te pas kwamen en gaf hij de stoot tot de bouw van de befaamde Rothko-kapel in Houston van Philip Johnson, met schilderijen van Mark Rothko en een obelisk van Barnett Newman, in opdracht van het Franse oecumenische echtpaar De Menil. Ook elders in Europa en Amerika brak de moderne kunst door in kerken en synagogen, van Coventry Cathedral en St. Paul’s in Engeland tot de Rotterdamse Laurenskerk en de Paaskerk in Zaandam; van de dom van Keulen en de Gedächtniskirche in Berlijn tot de glazen van Chagall, Cocteau, Matisse, Léger en Braque. - Kabbala in moderne kunst en architectuur
Toen de christelijke religie inboette aan relevantie voor intellectuelen en kunstenaars eind 19e eeuw, vormde de kabbala een bestanddeel van alternatieve verklaringsmodellen als theosofie en Rozenkruisers. Vooral de kunstenaars die streefden naar ‘sublieme’, allesomvattende en –verklarende schilderijen vonden baat bij het ontraadselen van de wereld, het zoeken naar zingeving, het rituele pad naar de verlossing en het harmonisch opheffen van de dualiteit van goed en slecht. Vooral de theosofisch belezen Piet Mondriaan vond in dit opzicht grote weerklank bij jonge Amerikaanse kunstenaars van veelal Europees-joodse herkomst, van wie tot voor kort werd aangenomen dat ze zich met pure vorm en materie bezighielden. Maar, zoals Mark Rothko zei: “The people who weep before my pictures are having the same religious experience I had when I painted them.” De meeste schilders uit de zogenaamde New York School van Colorfield Painting zijn schatplichtig aan Mondriaans schilderijen van een toekomstige wereldharmonie. “The painter is concerned . . . with the presentation into the world mystery. His imagination is therefore attempting to dig into metaphysical secrets. To that extent, his art is concerned with the sublime. It is a religious art which through symbols will catch the basic truth of life.” Dit schreef Barnett Newman, een van de baanbrekers van de moderne Amerikaanse kunst in een manifest (met Mark Rothko en Adolph Gottlieb) tussen 1943 en 1945. Newman brak in 1948 door met schilderijen met grote eenkleurige vlakken, doorsneden door verticale lijnen die hij zips (ritsen) noemde. Hij werkte vanaf 1945 in series met eenzelfde naam, zoals Onement, ontleend aan de strevingen van de kabbala, hoewel individuele schilderijen ook joodse titels droegen, zoals Adam en Eve (1950), Uriel (1954) en Abraham (1949). Openlijk kabbalistisch is zijn sculptuur Zim-zum (Tsim-tsum), twee bronzen zig-zagplaten die in een hoek ten opzichte van elkaar staan als wanden, oorspronkelijk bedacht voor een nooit uitgevoerd synagoge-ontwerp. Ook in de bouwkunst is kabbala populair, vooral sinds de (joodse) filosoof Jacques Derrida het Deconstructivisme lanceerde. De gelijknamige stroming in het postmodernisme laat als het ware uiteengevallen gebouwen zien, van de Amerikaans-joodse architecten Stanley Tigerman, Frank Gehry, Louis Kahn, Daniel Libeskind, Richard Meier, Steven Holl en Peter Eisenman, die toegeven dat ze de kabbala hebben bestudeerd. In Meiers Jubileumkerk in Rome, Holls Chapel of St. Ignatius in Seattle, de uitbreiding van het Contemporary Jewish Museum van Daniel Libeskind in San Francisco en The Shard van Renzo Piano in Londen schijnt het licht door de fragmenten.
Barnett Newman, Adam 1951-52 - Kunst en esoterie
Spiritualiteit is geen alleenrecht van Aziatische culturen, maar speelt in het Europese denken sinds de middeleeuwen een belangrijke rol. Regelmatig zelfs een overheersende rol, zoals aan het hof van de Habsburgse keizer Rudolf II, waar vele kunstwerken nog van getuigen. Vanaf de achttiende eeuw is het gedachtegoed van de Vrijmetselaars terug te vinden in gebouwen, voorwerpen en kunstwerken. Eind negentiende eeuw is de kunstwereld doordrenkt van esoterie. De abstracte kunst en de atonale muziek zijn zelfs niet goed denkbaar zonder de invloed van de theosofie, de Rozenkruisers en andere mystieke bewegingen op Kandinsky, Kupka, Mondriaan en Skrjabin. De antroposofie van Rudolf Steiner is vooral terug te vinden in de bouwkunst. Ook veel naoorlogse kunstenaars zijn op zoek naar ‘de klank van de kosmos’ of het nirwana: in het werk van Yves Klein, Mark Rothko, John Cage en Karlheinz Stockhausen staat de spiritualiteit voorop. - Het spirituele pad van Mondriaan
De rood-geel-blauwe schilderijen kwamen niet uit de lucht vallen, maar waren resultaat van een 25-jarige zoektocht naar de essentie van natuur en leven, van de kosmos en de ziel. Piet Mondriaan ging schilderen vanuit een spirituele overtuiging, eerst met een calvinistische invalshoek, later met de universelere blik die de theosofie hem bood. In landschappen, bloemstillevens en portretten probeerde hij tot het diepste wezen door te dringen. in deze lezing over Mondriaan vóór de abstractie komen ook theosofisch geïnspireerde kunstenaars als Gauguin en Kandinsky en architecten als Lauweriks en De Bazel voorbij. - De fabelachtige Orde der Tempeliers
Gesticht tijdens de Kruistochten om pelgrims in het Heilige Land te beschermen, groeide de militaire monnikenorde van de Ridders van Christus en de Tempel van Salomo uit tot een geduchte tegenstander van de islam én tot eerste bank van Europa. Toen de jaloerse en failliete koning van Frankrijk ze op vrijdag 13 oktober 1307 liet arresteren wegens ketterij, begonnen de fabels en legenden over hun rijkdom, over de gevonden Ark des Verbonds en de Heilige Graal en over hun ondergrondse, mystieke bestaan waar uiteindelijk de Vrijmetselaars uit voortkwamen… Een lezing vol geschiedenis, kunst, roddel en achterklap. Drinken als een tempelier, vrijdag de 13e, Dan Brown…
- 1914-18: Heiligen en Engelen tegen het Kwaad
In beeld en muziek is de Eerste Wereldoorlog een opmerkelijk christelijke oorlog geweest, waarbij alle strijdende partijen God, Christus, engelen en geharnaste heiligen inzetten in de propagandaslag tegen het Kwaad ofwel de tegenstander. Gaandeweg maakte het patriottische tromgeroffel met Sint Joris, Sint Michaël en Jeanne d’Arc plaats voor treurnis en rouw om de offers in de gedaante van pietà’s en kruisigingen. Het leverde vele schitterende glasramen op en indrukwekkende requiems. College met muziek van onder anderen Max Reger, Lili Boulanger en Edward Elgar. - Rudolf Steiner en de moderne kunst
De wetenschapper, filosoof en kunstenaar Rudolf Steiner geldt als een van de invloedrijkste hervormers van de twintigste eeuw. Als hoofd van de Duitse Theosofische beweging begon hij met de Antroposofie. Steiners gedachtegoed was inspiratiebron voor vele grote kunstenaars, onder wie Piet Mondriaan, Wassily Kandinsky en Joseph Beuys. Ook wordt hij gezien als grondlegger van de organische architectuur met zijn spectaculaire Goetheanum in Zwitserland. - Van zaaiers tot aardappeleters
De spirituele ontwikkeling van Vincent van Gogh
Het leven van Vincent van Gogh (1853-1890) draaide om kunst en godsdienst. Zijn vader en grootvader waren hervormde predikanten, twee oom van vaderskant kunsthandelaar (oom Cor en oom Vincent) en een aangetrouwde oom van moederszijde schilder van de Haagse School (Anton Mauve). Vader Dorus werd door de kerk naar vijandelijk gebied gestuurd om te preken en Vincent werd dan ook geboren in Zundert, diep in het Brabantse, en bezocht de HBS in Tilburg, die hij niet afmaakte. na een mislukte loopbaan in de kunsthandel werd hij predikant en liet zich, na een mislukte studie theologie in Amsterdam, uitzenden naar de Belgische mijnstreek. Toen dat mislukte werd hij kunstenaar, aanvankelijk met dezelfde intenties: om het lijden van de mensheid te verlichten. De kunstenaar als profeet. - Iconen en Suprematisme
Spiritualiteit in de Russische avant-garde - Wat geloofde Rembrandt?
Rembrandt heeft rond de zestig Bijbelse voorstellingen geschilderd en zo’n dertig geëtst. Behalve godsdienstige kunnen daar ook politieke opvattingen aan worden ontleend, omdat Bijbelverhalen in de Gouden Eeuw vaak vermomde politieke toespelingen zijn. Rembrandt is zowel beschouwd als vernieuwer van het calvinisme als als doopsgezinde, als politiek commentator als als pleitbezorger van de oecumene. Maar kunnen we zijn persoonlijke opvattingen wel afleiden uit zijn werk? Of had hij gewoon opdrachtgevers van calvinistische, remonstrantse, doopsgezinde en zelfs katholieke huize?
