Een tentoonstelling van oud-Russische ontwerpen
Viktor Hartmann (1834-1873) was een Russisch kunstenaar en architect, die bezeten was van de idee een nationale Russische bouwstijl te ontwikkelen, stevig verankerd in de grootse prestaties van het verleden, zoals dat voortleefde in de volkskunst en boerenkostuums. Hartmann (in het Russisch bekend als Gartman) spendeerde jaren aan onderzoek en studie van middeleeuwse ornamenten. Dat resulteerde in een aantal architectonische ontwerpen van ‘nationaal’ karakter, zoals de expositiehallen van het Polytechnische Tentoonstelling in Moskou die werd gehouden in 1872. De hallen kregen houten decoraties in plattelandsstijl; ook de rest van Moskou werd in een ‘groot dorp’ veranderd toen handelaren, verzamelaars en industriëlen houten huizen in folkloristische stijl lieten bouwen. Dat kon overigens pas nadat het verbod op hout als bouwmateriaal in 1853 werd opgeheven.
De muziek van Modest Moessorgskij werd diepgaand beïnvloed door Hartmanns archeologische folklore. Na diens vroege dood werd een herdenkingstentoonstelling gehouden, maar Moessorgskij stelde een eigen, imaginaire tentoonstelling van Hartmanns werk samen, in zijn beroemde Schilderijententoonstelling van 1874. De componist nam geen schilderijen van Hartmann, maar ontwerptekeningen als inspiratie voor de veelvormige compositie.
Het grote klapstuk
De Schilderijententoonstelling (Kartinkij s vistavkij, letterlijk ‘Schilderijen van een tentoonstelling’) is het beroemdste voorbeeld van programmamuziek, een typisch negentiende-eeuwse eigenaardigheid, waarbij componisten buitenmuzikale aanleidingen zochten voor een zuiver muzikale compositie. Moessorgskij verbindt sommige delen met een zogeheten Promenade, een thema dat het wandelen van het ene ontwerp naar het andere verklankt, ‘in mode russico’. De reeks eindigt met het grote klapstuk, De Grote Poort van Kiëv.
Het beroemdste ontwerp van Viktor Hartmann: De stadspoort van Kiëv, een kleurrijke en fantasievolle reconstructie van de vroegmiddeleeuwse poort die ooit de bakermat van het Russische rijk sierde, was het resultaat van een prijsvraag naar aanleiding van een mislukte aanslag op het leven van tsaar Alexander II in Kiëv in 1864. Hartmanns ontwerp baarde het meeste opzien, maar de poort werd nooit gebouwd, wellicht omdat Alexander van het project afzag, wellicht wegens geldgebrek.
In 2000 is alsnog een stadspoort in Kiëv gereconstrueerd, maar die ziet er heel wat soberder uit dan Hartmanns ontwerp met helmachtige torenbekroning en zogeheten kokosjnik-boog. Een kokosjnik is eigenlijk een soort diadeem dat Russische vrouwen op het platteland droegen en dat in de negentiende eeuw het wezenskenmerk werd van de neo-Russische stijl en overal in werd toegepast, vooral in architectonische vormen en grafmonumenten. Een criticus noemde Hartmanns ontwerp lovend ‘marmeren doeken en bakstenen borduursels’.
Moessorgskij’s Grote Poort van Kiëv is geïnspireerd op een oude Russische hymne, ‘het lied van Znamennij’, van Byzantijnse oorsprong, en eindigt hier met zwaar klokgebeier.
Hartmanns voortijdige dood greep Moessorgskij bijzonder aan. In deze periode begon hij met de eenzame drinkgelagen die uiteindelijk zijn eigen dood zouden worden. Zijn Schilderijententoonstelling werd een van zijn meest geliefde composities, zeker nadat Maurice Ravel het pianowerk orkestreerde. Zo kent de hele wereld de naam van een kunstenaar die anders in de vergetelheid zou zijn weggezakt.
Michel Didier
Cosimo, september 2008
afbeeldingen:
Viktor Hartmann, De Grote Poort van Kiëv, ca. 1864
Viktor Hartmann, Il castello vecchio (Het onderwaterpaleis van de boze tovenaar Tsjernomor)
Viktor Hartmann, De hut van Baba Jaga (ontwerp voor een bronzen klok in de vorm van de houten hut op kippenpoten; Hartmann verscheen op een gemaskerd bal als de heks Baba Jaga)
foto: Viktor Hartmann
muziek:
Modest Moessorgskij (orkestratie Maurice Ravel), De hut op kippenpoten (De hut van Baba Jaga), uit De schilderijententoonstelling, 1874
Modest Moessorgskij, De Grote Poort van Kiëv, uit De schilderijententoonstelling, 1874
Modest Moessorgskij, Il castello vecchio, uit De schilderijententoonstelling, 1874
