Een twist in Brussel
Een van de geliefdste negentiende-eeuwse schilderijen in het Brusselse museum is Luisterend naar Schumann van de Belgische schilder Fernand Khnopff. Hoewel het een bij uitstek introspectief, bijna mystiek schilderij is, ontstond er in 1886 een rel om.
De in Grembergen geboren Fernand Khnopff (1858-1921) gaat in 1876 naar de Académie des Beaux-Arts in Brussel, waar hij schilder- en tekenlessen volgt met een jongen die eveneens een beroemd symbolistisch kunstenaar zal worden: James Ensor (1860-1949) uit Oostende. Ze schijnen elkaar van meet af aan niet gelegen te hebben. In ieder geval hebben ze zeer onderscheiden karakters: Khnopff is introvert en verlegen, Ensor extravert en brutaal. Toch zijn ze samen betrokken bij de oprichting van de roemruchte Brusselse kunstenaarsvereniging Les XX in 1883, die zoals de naam al aangeeft, uit twintig kunstenaars bestaat.
Les XX weerspiegelt het hoge niveau van de Belgische kunst in die jaren. Twee jaar voor de oprichting portretteert Ensor twee medeschilders terwijl ze door muziek communiceren: Anna Boch speelt piano en Willy Finch kijkt en luistert ernaar, in het type burgerlijke salon dat Ensor zo verfoeit. Hij noemt het doek La musique Russe, waarschijnlijk omdat op dat moment Russische muziek een vrij nieuw en spectaculair exotisch fenomeen is in West-Europa.
Burgersalon
In 1886, als Ensor Musique russe exposeert bij Les XX, beschuldigt hij plots Khnopff ervan het te hebben geplagieerd. In 1883, dus twee jaar na La musique russe, heeft Khnopff zijn moeder geschilderd terwijl die geheel in zichzelf gekeerd, met de hand voor het gezicht, naar pianomuziek luistert. Het decor van En écoutant du Schumann is eenzelfde burgersalon als van La musique russe en er is ook duidelijk sprake van muziek die onhoorbaar klinkt, maar voor het overige zijn de schilderijen totaal verschillend. De man op La musique russe kijkt naar de pianiste, kijkt naar de muziek, die, zoals de titel aangeeft, waarschijnlijk expressief, beweeglijk en ritmisch is, terwijl En écoutant du Schumann een geheel in de muziek verzonken luisteraar uitbeeldt en daarmee de persoonlijke, verinnerlijkte ervaring van het luisteren, hoewel linksboven een stuk piano en een hand zichtbaar zijn.
Het is het verschil tussen het aardse van de schilderkunst, van de Russische muziek en van Ensor zelf, en het etherische van de muziek, het intieme van Schumann en het introverte van Khnopffs karakter.
In Luisterend naar Schumann hoor je ‘de onvermijdelijke romance aan de onvermijdelijke piano in de onvermijdelijke salon’, zoals de schrijver Emile Verhaeren, wiens huis het trefpunt was van de moderne schrijvers en kunstenaars in België, het doek karakteriseerde in zijn Silhouettes d’artistes: Fernand Khnopff. Hij zag er de wedergeboorte van de Belgische kunst in: “Het werk weerspiegelt een vlam van de ziel van vandaag. Het is pas sinds enkele jaren dat muziek zo beluisterd kan worden: niet met genoegen, maar door meditatie.”
Extaze
Pianospelende vrouwen zijn een geliefd thema in de hoogtijjaren van het symbolisme. Muziek, gesuggereerd door spelende handen, de sfeer verlevendigd door gotische interieurs, zoals Jan Toorop in 1893 een harpspelende vrouw bij een kathedraal tekent (in het tijdschrift Van Nu en Straks). Van een jaar eerder dateert deze passage uit Louis Couperus’ Extaze, als Cecile van Even luistert naar Jules’ pianospel:
‘Eene weekheid van melancholie rees zachtjes in haar op, als een last, als een last die op haar borst klom, en drukte op haren adem… en zij gevoelde eene stemming als van raadselachtigheid om haar heen weven als met vage mazen; een stemming, die zij wel eens meer gevoelde; stemming, waarin zij zich als het ware niet bezat; als hadde zij zich verloren, als zocht zij zichzelve, als wist zij niet wat zij nu dacht, wat zij op het oogenblik zelve zeggen zoû…’
Maar Khnopff vordert op de symbolistische weg: in 1895 tekent hij niet langer het luisteren naar muziek, maar naar bloemen: En écoutant des fleurs. La poésie de Stéphane Mallarmé. Getekende muziek van literaire bloemen.
Michel Didier
Cosimo, juli 2008
Fernand Khnopff, En écoutant du Schumann, 1883, 101,5 x 116,5 cm, KMSK, Brussel
James Ensor, Musique Russe, 1881, 133 x 100 cm, KMSK, Brussel
Robert Schumann – Pianosonate Nr. 1 in F mineur, Op. 11, “Grosse Sonate”
